Afrika, dün insanlığın başladığı yer, bugün global dünyanın oyun alanı. Ya yarını? Afrika’nın yarınlarına şair penceresinden iz sürmek… Haluk Oral’ın, Nâzım’a Yolculuk Sergisi1 beni biraz üzmüş; sergide Nâzım’ın Afrikası’na dair tek kareye rastlayamamıştım. Doğumunun 100. yılında düzenlenen Uluslararası Nâzım Hikmet Sempozyumu’ndan2 sonra, bu ikinci hayal kırıklığımdı. Geçen ay Sözcükler’in kapağında "Nâzım Hikmet Azerbaycan’da” alt başlığını görünce DEİK Türkiye-Tanzanya İş Konseyi Kurucu Başkanı sıfatıyla Darüsselam’a ilk ayak bastığım 2011’den bugüne Nâzım’ın Afrikası’na dair araştırma notlarımı toparlamak gereği hissettim. Niçin Nâzım’ın Afrikası derseniz, şairler öncü kuvvettir, Nâzım’ın dizeleriyle Afrika’nın geleceğine dair düşler kurabilmemizin yolunu yeniden açmak içindir, derim.

Nâzım’ın Şiirinde ve Hayatında Afrika

Nâzım Hikmet’in Afrika’ya iki gezisi vardır; biri Mısır’a öteki bugünkü Tanzanya’ya.

Tarih 1962 Şubat’ı. On sekiz günlük Mısır gezisinde son eşi Vera Tulyakova (1932-2001) eşlik eder Nâzım’a.3 Asya-Afrika Yazarlar Birliği Kongresi’ne katılmak üzere Kahire’ye gelirler. Macera dolu bir seyahat olur; Sovyet Yazarlar Birliği’nin verdiği ödenek yetersizdir, Hilton otelinde başlayan konaklamaları yıkık dökük bir otelle devam eder ve Mısır Arap Cumhuriyeti Devlet Başkanı C. Abdünnasır Hüseyin’in (1918-1970) özel davetlisi olarak Gizira Palas’ta tamamlanır. Gizemli Kahire gecelerini keşfederler, yeni dostlar edinirler.

12 Şubat sabahı Faruk Sarayı’ndaki kongre açılışında, SSCB ile arası gergin Çin Delegasyonu, SSCB pasaportu taşıdığı için, Türk Delegesi sayılamayacağı tezi ile Nâzım’ın Kongre’ye katılımına itiraz eder. Bunun üzerine kürsüye çıkan Nâzım, Türkiye’ye bağlılığını anlattığı konuşmasıyla ayakta alkışlanır. Tüm yaşamı boyunca kendini tanıtırken "şiir yazarım,” diyen, bir insanın kendisi için "şair” demesini, "iyi insanım” diyerek bö̈bürlenmekle aynı gören Nâzım, deyim yerindeyse konuşma yapmaz, kükrer: Şairin, yazarın anayurdu dilidir. O, Türkçe ülkesindendir. Ve kongre divan başkanı seçilir.

Mısır gezisine dair bir şiir, bir anı. 22 Ocak’ta, Moskova’da, tüm dünya halkları için Asya-Afrika Yazarlarına4 ithafen yazdığı şiir tüm Mısır gazetelerinde yayımlanır:

Kardeşlerim

bakmayın sarı saçlı olduğuma 

ben Asyalıyım

bakmayın mavi gözlü olduğuma 

ben Afrikalıyım

ağaçlar kendi dibine gölge vermez benim orda 

sizin ordakiler gibi tıpkı

benim orda aslanın ağzındadır ekmek 

ejderler yatar başında çeşmelerin

ve ölünür benim orda ellisine basılmadan 

sizin ordaki gibi tıpkı

bakmayın sarı saçlı olduğuma 

ben Asyalıyım

bakmayın mavi gözlü olduğuma 

ben Afrikalıyım

okuyup yazma bilmez yüzde sekseni benimkilerin 

şiirler gezer ağızdan ağıza türküleşerek

şiirler bayraklaşabilir benim orda 

sizin ordaki gibi

kardeşlerim

sıska öküzün yanına koşulup şiirlerimiz 

toprağı sürebilmeli

pirinç tarlalarında bataklığa girebilmeli 

dizlerine kadar

bütün soruları sorabilmeli 

bütün ışıkları derebilmeli 

yol başlarında durabilmeli

kilometre taşları gibi şiirlerimiz

yaklaşan düşmanı herkesten önce görebilmeli 

cengelde tamtamlara vurabilmeli

ve yeryüzünde tek esir yurt tek esir insan 

gökyüzünde atomlu tek bulut kalmayıncaya kadar 

malı mülkü aklı fikri canı neyi varsa verebilmeli 

büyük hürriyete şiirlerimiz

Bir anı:5 Kongre açılışında tanıştığı Başkan Nasır’ın davetiyle özel görüşmedeBaşkan,uzunuzunülkesinivesorunlarınıanlatırNâzım’a:

"Yoksulluğumuzu gördünüz, mücadeleye yeni başladık. Yine gelin ülkemize, ama daha uzun bir süre kalın. Belki de yeni Mısır, şiirlerinizde yansımasını bulur.” Nâzım teşekkür eder ve ekler: "Ama ben özgürlüğümü her değerin üstünde tutarım. Gezmeyi, konuk olmayı severim; fakat sadece kendi emeğimle kazandığım para ile yaşarım. Kitaplarım ülkenizde basılmıyor, dolayısıyla alacağım telif yok. Bu nedenle, davetinizi kabul edemem.” Görüşme devam ederken, kendisine, şiirlerinin iki cilt olarak yakında yayımlanacağı haberi verilir. Başkan, Nâzım’a

 

"Bir Asķ Masalı” balesini çok beğendiğini söyler ve ondan ülkesi sanatçıları için özel bir bale librettosu yazmasını rica eder.

Nâzım’ın Tanganika gezisi, Mısır gezisinden katbekat önemlidir. Bugün Afrika kıtası elli dört ülkeden oluşmakla birlikte, pratikte Afrika denilince SahrâAltı Afrika (kısaca SAGA) anlaşılır yani kuzeydeki Moritanya, Fas, Cezayir, Tunus, Libya ve Mısır Ortadoğu’nun devamı niteliğinde olup Mağrip (Mısır hariç) olarak işlem görür. Mısır ise her yönüyle başlı başına bir uygarlıktır.

Tarih, 1963 Şubat’ı. Nâzım, Asya-Afrika Yazarlar Birliği Kongresi için bu kez Tanganika/Darüsselam’dadır. Vera yanında değildir. Tanzanya Birleşik Cumhuriyeti henüz kurulmamış (K.T.1964); buna karşılık Arap, Alman ve İngiliz sömürge dönemlerini yaşamış Tanganika’nın bağımsızlığı için kurucu lider Julius Nyerere (1922-1999), 1961’de TANU/Tanganika Afrika Ulusal Birliği ile Afrika sosyalizmine geçiş sürecini ilan etmiştir.

Ölümünden dört ay önce, Nâzım Darüsselam’da, "barış şehri”ndedir. (Darüsselam, Arapça barış şehri demektir.) Onlarca yılını hapiste geçirmiş "barış elçisi” ile yüzyıllarca sömürgeci güçlerin işgaline boyun eğmiş "barış şehri”nin buluşması…

Türk basınında ilk Afrika röportajını 1959’da Abdi İpekçi6 gerçekleştirir; Nâzım’ın Tanganika günlerinde ve Afrika’nın yorucu sıcağında yazdığı, Vera’ya mektuplardan oluşan "Tanganika Röportajı” bu bağlamda önemlidir: "Yani demek istediğim / hapisten yeni çıkanın haline benziyor hali Tanganika’nın”.7 "Tanganika Röportajı”, bağımsızlık dönemi sancılarının dış göz fotoğrafıdır, belgesel şiirdir. Şiir, on mektuptan oluşur; ilk üç mektup, Vera’dan ayrı kalmanın burukluğu, seyahat hazırlığı, Anadolu üzerinde uçarken hissettikleri, Moskova-Kahire-HartumDarüsselam aktarmaları ve bir önceki yılın Kahire anılarıyla kasvetlidir.

Dördüncü Mektup’ta Darüsselam’daki ilk İstanbullu olduğunu belirtir Nâzım, kara Afrika’yı algılar: "Duydum Afrika’nın kokusunu, / büyük kara Afrika’nın: / iri bitki, iri hayvan, iri güneş, iri yağmur, iri yıldız kokuyor.” Tanganika’ya dair öğrendiklerini ve gözlemlerini paylaşır.

Beşinci Mektup, "Halas Ordusu” kulübesinde misafir edilir ve sıcaktan uyuyamaz. O yıllarda ne düzgün bir otel vardır Darüsselam’da ne de lokanta. Varlık içinde yokluklar ülkesidir Tanganika, öteki Afrika ülkeleri gibi. Salgın hastalıklar, açlık, yoksulluk, sömürgeci güçler, misyonerler vb. Askeri barakada konaklayacak, muz vb. tropikal meyvelerle beslenecektir.

Altıncı Mektup’un ilk dizesi "Hint Okyanusu’nu seyrettim bu sabah”dır; Hint Okyanusu’na bakarak uzaklarda gördüğü Zanzibar’dır ama o Marmara açıklarını hatırlar. Memleket hasretinin öbür adıdır şairin hâli. Hint Okyanusu’nu kucaklayan odasından deniz kokulu bir sabah hediye eder kendine. Her ayrılığın hüznünü, yüreğinin ayrı odacıklarında taşır; memleketi, Vera’sı, Memet’i… Belki de bunların hiçbiri değil.

Yedinci Mektup, çarşı-pazar dolaşır, sıtma bilgisini geliştirir. Yerel her şeyin bir şişe Pepsi Kola’dan ucuz oluşuna içerlerken birden Anadolu’da bulur kendini. Yine memleket hasreti! Düşlediklerinin düşüp kırıldığını hissetmektir bu.

Sekizinci Mektup’ta, Vera’ya ve evinin duvarında asılı İstanbul resmine selâm sonrası Tanganika çevresine yaptığı gezileri anlatır: Kilimanjaro, Arusha, Ngorongoro Krateri, Serengeti savanları, Masailer ve Moshi. Güneş, güneş gibi doğar buralarda. Hindistancevizi ağaçlarının arasından… Hint Okyanusu’nun sularını aşıp gelerek…

Dokuzuncu Mektup, Tanganika’nın zor geleceğine dair şair öngörüleriyle dopdoludur; çokça kendi geçmişiyle ilintili. Nâzım’ın içinden kovamadığı bir hüzün, bin özlem… Neyin hüznüdür, neyin özlemidir adını koyamaz; umutlu ama çaresizdir. Tanganika’nın tozu dumanıyla bütünleşir korkuları, endişeleri…

Onuncu Mektup, isyanın finalidir. Bugünkü Afrika’yı oluşturan elli dört ülkeden otuz ikisi o tarih itibariyle bağımsızdır ve Nâzım, kalan yirmi ikinin sesidir. Bir başka Afrika gezisinde buluşmak? Bir başka Afrika ile buluşmak! Hangi ülke, hangi şehir, hangi ömür, hangi sevgili, hangi…

Kulağımı dayadım yere, 

dinledim Afrika toprağını,

homurtular geliyor Uganda’dan, Mozambik’ten,

Güney Afrika’da pembe tabanlı ayaklar öfkeyle şakırdatıyor zincirini. 

Angola ormanları yeşil aslanlar gibi böğürüyor al kan içinde.

Son savaşlarını veriyor emperyalizm, ama silahlısı, zindanlısı, valilisi, 

Başımı kaldırdım bakıyorum:

Afrika iki yol kavşağında duruyor,

yol var yine esirliğin inine gider döne dolaşa,

yol var gider büyük hürriyetine büyük kardeşliğin...

Afrika hapishanelerinde, Afrika’nın bilinen ve bilinmeyen bağımsızlık savaşlarında, vekalet savaşlarında ya da beyaz adamın tekerleğine çomak sokarak kendini feda eden isimsiz kahramanların suretleri canlanır mavi gözlerinde. Afrika ormanlarındaki, Afrika’yı saran okyanuslardaki tüm bitkiler, ağaçlar, hayvanlar, balıklar, yosunlar şaşkın şaşkın bakarlar mavi gözlü adama… Yazılmamış şiirlerde buluşmak üzere kavilleşirler.

 

 

Heminway (1899-1961) gibi Nâzım’ın çağdaşı yazarlardan Afrika’yı değil Batılılar’ı öğrenir, tanırsınız; işinize gelirse! "Uhuru”yu, "Umoja”yı Nâzım dillendirir; bağımsızlık der, birleşin der. Halkına "Afrikalı olmayı, hem Afrikalı hem gururlu olmayı” öğreten ve "Geleneksel Afrika halklarına, bir arada yaşamak, emeğe saygı göstermek ve eşitlik ilkeleri yön vermiştir. Zenginlerin, sömürgecilerin, aylakların toplumda yeri yoktur. Bir swahili atasözü şöyle der: Misafirini iki gün ağırla, üçüncü gün ver eline çapayı.” diye seslenen J. Nyerere’nin Nâzım’ı etkilediği kanısındayım; Dördüncü Mektup bağlamında. Halkının "mwalimu” diye çağırdığı kurucu lider ile Nâzım’ın tanışıp görüştüğüne dair bir bilgi-belgeye ulaşamadım, ne yazık ki. Bu konuda Zanzibar Eski Cumhurbaşkanı dostum Ali Muhammed Shein’in harcadığı çabayı şükranla anmalıyım. Beşinci Mektup’ta geçen halâs (kurtuluş) ordusu kulübesine ilişkin ikâmet bölgesi onun tespitidir: Bugünkü Kilimanjaro Otel civarı. Kongre’nin de bu bölgede gerçekleştirildiği ve Nâzım’ın Tanganika’da iki hafta kaldığı yine ortak tahminimizdir.

Bugünün Afrikası’nda değişen bir şey yok; emperyalizm, global kapitalizme evrilirken Nâzım’ın 1962’de, 1963’de yazdığı dizeler hâlâ yürürlüktedir; Salgın hastalıklar, açlık vb. çözümü kolay dertlerdir, asıl sorun başkadır: Batı’nın eli Afrika’nın cebindedir… Hep! Dünden daha yetkince ve pişkince. Nâzım’ın, 1949 Ekiminde, Afrika asıllı atlet ve müzisyen Paul Robeson için yazdığı destek dizeleri, bu bağlamda aynı karenin aynı kaderin unsuru değil de nedir:8

Bize türkülerimizi söyletmiyorlar Robeson 

kartal kanatlı kanaryam

inci dişli zenci kardeşim 

türkülerimizi söyletmiyorlar bize.

Nâzım’ın Piraye ile evliliğinden üvey oğlu Memet Fuat (1926-2002) yönetimindeki Yeni Dergi, Kasım 1966 tarihli sayısını Afrika Şiiri Özel Sayısı9 olarak yayımlamıştır; bu edebiyatımız açısından bir ilk yayındır, bu özelliğini bugün de korumaktadır. Nâzım’dan bugüne Afrika’ya dair pozisyonumuz bir ileri iki geriden ibarettir.